In het eerder dit jaar verschenen Gelukszoekers gestrand volgt de lezer de moeizame, maar boeiende weg die een groep Duitse migranten tussen 1827 en 1829 aflegde op zoek naar een beter bestaan. Die weg voerde van de Heimat in zuidwest Duitsland, via Gelderland, de Hollandse waterwegen en de rede van Texel naar een ongewisse maar hoopvolle toekomst in het keizerrijk Brazilië, dat – zo meenden de landverhuizers – nieuwe kolonisten met open armen zou ontvangen. Het zou een reis worden vol onverwachte wendingen, ongeluk en oponthoud.
Voormalig Radboud-onderzoeker Onno Boonstra en Friedrich Hüttenberger, oud-gymnasiumdocent en als onderzoeker geïnteresseerd in migratie vanuit de Palts, hebben een werkelijk prachtig boek afgeleverd. Dankzij uitgebreid archiefonderzoek in Duitsland, Nederland en Engeland zijn de auteurs erin geslaagd om van vrijwel alle ruim 500 landverhuizers te achterhalen of en zo ja via welke weg zij op hun bestemming zijn aangekomen.
Maar verwacht zeker geen droog opsommerig verhaal: zo moeizaam als de reis van de Duitse migranten was, zo vlot worden hun wederwaardigheden aan de lezer gepresenteerd. Het verhaal is boeiend en zo vol verrassende wendingen, dat ik het boek nauwelijks kon wegleggen. Uiteindelijk vraag je je als lezer af: gaan ze het halen en hoe dan? Want dat de landverhuizers de nodige tegenwind ondervonden, dat is wel duidelijk.
Om niet te veel weg te geven, hier alleen iets over het Gelderse aspect van de reis. Na hun vaak armoedige omstandigheden in Duitsland te zijn ontvlucht (in veel gevallen letterlijk, want in het Beierse stuk van de Palts gold een uitreisverbod voor ingezetenen), belandden de kolonisten in spe per rijnaak in Lobith. Dit vervoer werd hen aangeboden door twee heren (lees: ronselaars) die in samenwerking met een in Amsterdam woonachtige zeeman landverhuizers wierven om diens pas aangekochte schip mee te vullen. Deze Bartholomeus Karstens zag wel brood in een volgepakt schip met betalende passagiers op weg naar een zonnige toekomst in Brazilië. Evenals zijn compagnons dacht hij hier een flinke klapper te maken. Daarbij vergaten ze voor het gemak dat er strenge regelgeving bestond omtrent het toelaten van groepen landverhuizers op Nederlandse bodem. Het resultaat was dat de groep in Lobith vast kwam te zitten.
Vervolgens ontspint zich een ware soap met als hoofdpersonen, naast de landverhuizers, overheidsdienaren die moeten schipperen tussen strikte regels en menslievendheid, organisatoren die de zaken aanpakken met een ontstellende klungeligheid en met gebrek aan interesse in de mensen die ze onder hun hoede hebben, en Arnhemse burgers die zich hun lot wél aantrekken. Met name op overheidsniveau zien we een ook nu nog herkenbaar probleem: wat te doen met een grote groep, deels ongedocumenteerde, migranten die niet terug kunnen en willen naar hun vaderland, maar waarvoor blijven eigenlijk ook geen optie is? In de winter van 1827-1828 resulteerde dat in hartverscheurende taferelen: landverhuizers vastgezet op schepen in Lobith, gezinnen uit elkaar getrokken vooraleer ze de overtocht naar Brazilië konden aanvangen, een deel van de groep op drift van Lobith naar Muiden en weer terug naar Gelderland, en uiteindelijk een overheid die genade voor recht doet gelden (en blij is verlost te zijn van de groep gelukszoekers op Nederlandse bodem). Voor het Gelderse aspect: in het verhaal ontmoeten we onder anderen procureur-crimineel H.A. ridder van Rappard, ambtenaar en motor achter het Arnhemse hulpbetoon J.J.A. Verster en de zakenman A.F. Bouricius, een ondernemer die dacht te kunnen verdienen aan de landverhuizers, maar in de beklaagdenbank eindigde.
Hoe het de landverhuizers na vertrek van Gelderse bodem verging is allemaal in detail na te lezen in dit uiterst leesbare boek. Want hoe gedegen het bronnen- en literatuuronderzoek dat eraan ten grondslag ligt en hoe goed het verhaal ook onderbouwd is, de toon is zeker niet academisch maar juist zeer toegankelijk. Voor wie nog een goed boek zoekt om te lezen tijdens de donkere wintermaanden, kan ik Gelukszoekers gestrand van harte aanbevelen. Of wellicht wachten op een verfilming. Dit verhaal zou het zeker waard zijn.
Maarten Gubbels
Onno Boonstra en Friedrich Hüttenberger, Gelukszoekers gestrand. 500 Duitse landverhuizers op een tocht vol tegenslagen naar Brazilië, 1827-1829 (Amsterdam: Amsterdam University Press, 2021).
