Het oudste klooster van Nederland. Excursie op 15 september jl.

Op 15 september 2023 brachten we als vereniging Gelre een bezoek aan het Kruisherenklooster in Sint Agatha. Al tijdens het inleidende praatje stelde een van de leden de kritische vraag wat wij als vereniging nu eigenlijk te zoeken hadden in dit Oost-Brabantse dorp bij Cuyk. Gelukkig wist onze voorzitter Johan Oosterman, die als bestuurslid van de beheerstichting van het klooster onze gids was tijdens de rondleiding, het antwoord op deze vraag. Het uit 1371 daterende klooster lag namelijk van oudsher in het Land van Cuyk dat in de middeleeuwen bij Gelre hoorde. Het Land van Cuyk is door krijgsontwikkelingen op een gegeven moment bij het hertogdom Brabant gekomen maar dat neemt niet weg dat we in feite op oer-Gelderse grond stonden. Het bijzondere aan dit klooster is dat het, mede dankzij de steun van de Oranjes, nooit is opgeheven en nu het oudste, nog bestaande klooster in Nederland is.

Johan liet ons vervolgende de verschillende onderdelen van het klooster zien. Allereerst zagen we de expositie over de boekcultuur van het klooster. Door de lange, onafgebroken geschiedenis van het klooster is de kloosterbibliotheek nooit van zijn plaats geweest. De bibliotheek staat – met zijn middeleeuwse handschriften, honderdvijftig wiegedrukken (uit de periode 1454-1500) en bijna 6.000 titels ouder dan 1800 – in z’n geheel op de lijst van het Beschermd Cultuurbezit Nederland. De blikvanger op de expositie was het Graduale dat Johannes van Deventer zo rond 1500 voor het klooster maakte. Het is een enorm koorboek met prachtige miniaturen, waar de broeders tijdens hun gebedstijden uit zongen. Als tegenhanger waren ook moderne kunstwerken van broeder Edgar Claes te zien, een kunstboekbinder die nu een boekbindatelier in het klooster heeft.

Via de kloostergangen, waar een deel van de expositie was te zien, ging het vervolgens naar de kloosterkapel. De blikvanger daar was het zogenoemde Mauritsraam. Begin 17e eeuw schonk prins Maurits, die pandheer was van Grave en het Land van Cuyk, en als zodanig beschermer van het klooster, dit raam. In de 19e eeuw kwam dit raam in het bezit van het Rijksmuseum en daardoor ging het bij de brand in de kloosterkapel in 1944 niet verloren. In 2021 gaf het Rijksmuseum het raam weer in langdurige bruikleen aan het klooster waarvan het afkomstig was. Het raam, dat door Koning Willem Alexander op 10 februari 2021 werd onthuld, is daar nu weer in alle pracht te bewonderen.  

Via de kloostergang mochten we vervolgens een blik werpen op de binnenhof met de graven van de overleden broeders.

Vanuit deze binnenhof waren de kloostermuren uit verschillende eeuwen goed te zien. Zoals bij alle kloosters in Nederland is de gemiddelde leeftijd van de broeders erg hoog en neemt hun aantal in snel tempo af. Om die reden wordt er dan ook gezocht naar een alternatieve bestemming voor de gebouwen. Behalve een aantal appartementen die in het kloostergebouw zijn ingebouwd wordt een belangrijk deel van de ruimte sinds 2006 ingenomen door het Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven.

Ruim 100 kloostergemeenschappen, die door de vergrijzing op de nominatie staan om te verdwijnen, hebben hier hun archieven, boeken en voorwerpen bijeengebracht, waar ze door belangstellenden in de studiezaal kunnen worden geraadpleegd.

Na een wandeling door de kloostertuin werd ons bezoek afgesloten met een drankje op het terras voor het poortgebouw van het klooster. Voor de aanwezige leden was dit onbekende stukje (oud-Gelders) erfgoed een openbaring, mede ook door de enthousiaste verhalen van onze voorzitter Johan Oosterman. Voor de leden die niet aanwezig konden zijn: volgend jaar is het klooster en de op dat moment aanwezig expositie te bezoeken van Pasen tot en met oktober. Raadpleeg daarvoor: https://www.kloostersintagatha.nl/

René Nijhof