
Reizen is nauwelijks nog iets waar we tegenwoordig bij stilstaan. Google Maps of ons navigatiesysteem plot voor ons de snelste of de kortste route, 9292.nl geeft aan hoeveel tijd we kwijt zijn om met het OV van deur naar deur reizen en een vliegticket is met een paar klikken online zo geboekt.
Hoe anders was dit in de premoderne periode. Reizen was een riskante onderneming, met tal van obstakels die de reis aanzienlijk konden vertragen of duurder konden maken. Weersomstandigheden, tollen, stapelrechten, veerschepen, het al of niet verkrijgen van vrijgeleides: het telde allemaal mee in de uiteindelijke reisduur, de transportkosten van handelsgoederen en de keuzes die handelaren maakten om hun goederen zo (kosten)efficiënt van A naar B te krijgen. En juist dit aspect sluit naadloos aan bij de hedendaagse interesse die economisch historici hebben voor transactiekosten als factor in de vorming van premoderne commerciële netwerken – ingegeven door theorievorming binnen de New Institutional Economics.
Het Viabundus-project is een ambitieus internationaal project, een goed voorbeeld van wat Digital Humanities kan bijdragen aan onze kennis over laatmiddeleeuwse en vroegmoderne handel. Het project tracht tal van factoren bij elkaar te brengen die van invloed waren op het premoderne handelsverkeer in West-Europa. Alhoewel oorspronkelijk bedoeld als een digitale versie van Friedrich Bruns’ en Hugo Weczerka’s atlas van landhandelsroutes in de Hanzeregio (Hansische Handelsstraßen, 1962) gaat dit project verder.
Per deelregio worden op basis van bestaande literatuur relevante gegevens verzameld in een grote database: informatie over nederzettingen, de wegen die deze nederzettingen verbonden, jaarmarktdata, gegevens over stapelrechten, tolheffing, veren, bruggen: ze worden, mét literatuurverwijzingen en nadere informatie, op de kaart weergegeven. Een monnikenwerk van dataverzameling, database-management en het mappen van data, dat wordt verricht door een internationaal team van (jonge) historici.
Het betreft werk in uitvoering: de eerste versie kwam in april 2021 online, gevolgd door een update later dat jaar. Zeker voor de Nederlanden – en dus ook voor Gelre – geldt dat de basis staat, maar dat ook nog enorm veel gegevens toegevoegd zouden kunnen worden. Denk aan de landtollen op de Veluwe, en voor het lokale en regionale handelsverkeer belangrijke rivieroversteken, zoals het Lathumse veer tussen Velp en Lathum, de Emperbrug of de Berkelbrug tussen Zutphen en Lochem. En wat voorlopig toch ook vooral een wens blijft, zijn gegevens over dominante handelsproducten per route of de omvang van handelsstromen, als dat op basis van de beschikbare gegevens al zou kunnen.
Wat wel al in kaart is gebracht voor Gelre zijn de rivierverleggingen van de Rijn bij Arnhem in de jaren 1530-1535 en van de IJssel bij Zutphen in 1356 en 1402, waarbij in het laatstgenoemde jaar het gemeenschappelijke weidegebied de Mars bij Zutphen doorgegraven werd en de westwaartse IJsselmeander rondom de Mars bij Empe werd afgesneden. Deze veranderingen van een handelsroute in de tijd kunnen worden bekeken door de tijdbalk te verschuiven. Toch zit hier nog wel een addertje onder het gras, omdat van veel landhandelswegen bekend is dat ze in de wintermaanden door wateroverlast of ijsvorming gestremd waren of via een andere (langere) route liepen. Dit beïnvloedde zonder twijfel de reisduur en daarmee ook de transactiekosten. Dit soort seizoens-afhankelijke factoren kunnen (nog) niet worden weergegeven.
Maar al blijft nog wel wat te wensen over, de digitale Viabundus-kaart is een project om je vingers bij af te likken als geïnteresseerde in het premoderne handelsverkeer of in een ander belangrijk aspect van reizen in die periode, de communicatienetwerken tussen steden en regio’s.
Mocht u informatie hebben waarvan u denkt dat het iets toevoegt aan de digitale Viabundus-kaart, schroom dan niet deze te delen met onze mede-redacteur Maartje A.B. (). Zij is binnen Viabundus coördinator van het project Nederland en dataverzamelaar voor de oostelijke Nederlanden.
Benieuwd geworden? Neem een kijkje op www.viabundus.eu