Al vier jaar lang werkt de Zutphense bouwkundige Constant Willems, in opdracht van Erfgoedcentrum Zutphen, aan een zo waarheidsgetrouw mogelijke maquette van Zutphen in het jaar 1485. Dit heeft al tot vele nieuwe historische inzichten geleid; en het einde is nog niet in zicht. Speciaal voor deze Nieuwsbrief vertelt stadsarcheoloog Michel Groothedde over dit imposante project, dat inmiddels zelfs Maarten van Rossem tot één van de grootste bewonderaars mag rekenen. ‘Ons hoofddoel is die verwondering: deze maquette triggert mensen meer dan elke andere historische verbeelding.’
Aanleiding
In 1669 kwamen de paar resterende Hanzesteden voor het laatst bijeen en werd besloten het ooit zo machtige handelsverbond op te doeken. In 2019, exact 350 jaar later, wijdde het Erfgoedcentrum Zutphen de kortlopende tentoonstelling In de voetsporen van de Hanze (23 juli – 1 september) aan deze ingrijpende gebeurtenis. Het jaar 1485 stond hierin centraal. Groothedde: ‘1485 was een enorm belangrijk jaar voor Zutphen. Zo werd de hoge naaldspits op de toren van de Sint-Walburgiskerk geplaatst waarna de toren 107,5 meter hoog was, maar nog belangrijker: de stad bouwde de eerste brug over de IJssel. Dit betekende een omslag in de tot dan toe dominante noord-zuid-handel over de rivieren en Noord- en Oostzee met andere Hanzesteden. Voortaan dreef Zutphen een oost-west-handel die gericht was op het organiseren van jaarmarkten op de route van Holland naar Westfalen. En de facto was de opkomst van de Hollandse steden de ondergang van het Hanzeverbond.’
De eerste versie van de maquette kreeg dan ook een prominente plaats op de tentoonstelling. ‘Hiervoor werd bestaande kennis verwerkt en aangevuld met nieuwe topografische, historische en archeologische inzichten. Zo beschikken we in Zutphen over een enorme bouwhistorische kennis dankzij onze Werkgroep Bouwhistorie, die al ruim 25 jaar bestaat (en waar Constant Willems en ik ook lid van zijn). Ook is sinds 1998 al een gemeentelijke bouwhistoricus aanwezig. Geen enkele andere Gelderse stad kent die luxe.’
Historisch onderzoek
Omdat het project geen deadline kent, is de website Zutphen 1485 opgezet, waar het project verder wordt toegelicht en het dagelijks leven in Zutphen in 1485 wordt geïllustreerd aan de hand van thema’s en afbeeldingen. Via Facebook, Twitter en Instagram deelt het Erfgoedcentrum de voortgang van de bouw en vooral de nieuwe inzichten die het voorbereidende onderzoek oplevert.
‘Constant Willems en ik hebben hier een heel proces voor opgezet’, vertelt Groothedde. ‘We beginnen met een plattegrond van het blok, waarna ik de kavels uitzoek en de bouwrichting bepaal. Constant tekent vervolgens de goothoogte en daarna vullen we samen de straatwand in. De bron hiervoor is het historische kadaster. Met 40.000 items een zeer uitgebreide, maar ook complexe bron. Voor de periode vóór 1650 is namelijk veel interpretatievermogen noodzakelijk; van een systematische registratie van onroerende goederen is dan nog geen sprake.’
Op de website is ook een interactieve plattegrond te vinden. Deze is echter nog volop in opbouw. ‘Het doorontwikkelen van de website en het maken van de plattegrond is bijna net zoveel werk als het bouwen van de maquette’, verzucht Groothedde. ‘Op dit moment zit nog maar 10% van al onze bouwhistorische kennis erin.’
Nieuwe inzichten
De samenwerking tussen (bouw)historici en archeologen heeft opmerkelijke resultaten opgeleverd. ‘Door onze expertises te combineren hebben we bijvoorbeeld een nieuwe middeleeuwse Waltoren kunnen reconstrueren en kunnen we de locatie van het Gruithuis (die we alleen kenden uit een achttiende-eeuwse prent) exact bepalen. Het meest opvallende is dat we tot een heel ander beeld van de Voorstad zijn gekomen. Het landschap is veel natter dan we dachten.
De in de twaalfde en dertiende eeuw geïntroduceerde ontginningsstructuur met kleine slootjes en grachten bestaat in de vijftiende eeuw nog gewoon als kavelstructuur. De sloten en grachten van de Voorstad worden pas vanaf 1500 gedempt. In tegenstelling tot de vroeg-versteende oude binnenstad was de Voorstad ook nog eens voornamelijk opgetrokken uit houten straten en huizen. In de Laarstraat hebben we meerdere huizen onderzocht die met dendrochronologisch en bouwhistorisch onderzoek precies zijn te dateren tussen 1493 en 1499. Uit historische onderzoek bleek vervolgens dat in 1491 een voorheen onbekende stadsbrand de Laarstraat in de as heeft gelegd. Zo is Zutphen ook nog een nieuwe stadsbrand rijker!’.
De voltooide maquette wordt het piece de resistance van het nieuwe Hanzecentrum in de Zutphense Bourgonjetoren. De restauratie van de uit 1457 stammende waltoren is inmiddels afgerond; het wachten is nog op de laatste vergunningen voor het nieuwe interieur vóór begonnen kan worden met het verbeelden van nóg meer interactieve verhalen. De redactie van de Nieuwsbrief raadt u van harte aan om de sociale media-kanalen van het Erfgoedcentrum in de gaten te houden om op de hoogte van blijven van nieuwe Zutphense ontwikkelingen én ontdekkingen.
